Khi Pháp chuẩn bị kỷ niệm một trong những triển lãm quan trọng nhất lịch sử nghệ thuật, Alastair Smart tìm lại nguồn gốc và sự phát triển của một phong trào đã đồng nghĩa với các họa sĩ được yêu thích trên toàn thế giới, từ Monet đến Renoir, Pissarro đến Morisot
Năm 1867, Frédéric Bazille viết thư cho cha mẹ rằng anh và một nhóm bạn họa sĩ đã không thực hiện được ước mơ về một triển lãm nghệ thuật độc lập. Đơn giản là họ không thể gây quỹ. “Chúng con sẽ phải quay lại với chính quyền nơi mà chúng con chưa nhận được sự giúp đỡ gì,” anh nói một cách buồn bã, ám chỉ Học viện Nghệ thuật quyền năng.
Bazille và những người bạn trẻ của anh – trong số họ có Claude Monet, Auguste Renoir và Camille Pissarro – không thích cái cách mà theo đó, để thành công với tư cách là một họa sĩ ở Pháp giữa thế kỷ 19, người ta phải có tác phẩm được trưng bày tại triển lãm chính thức do Học viện điều hành, là Salon. Anh gọi tình trạng này là “buồn cười”, với lý do hội đồng tuyển chọn của Salon ngột ngạt và luôn ưu tiên nghệ thuật hàn lâm hơn bất cứ gì đổi mới.
Bi kịch thay, Bazille chết trên chiến trường ba năm sau đó, ngay sau khi gia nhập một trung đoàn bộ binh hạng nhẹ khi bắt đầu Chiến tranh Pháp-Phổ. Khi đó anh 28 tuổi. Chiến tranh kết thúc với thất bại của quân Pháp, đỉnh điểm là cuộc tuần hành chiến thắng trên đường phố Paris của quân địch và khoản bồi thường 5 tỷ franc (phải trả cho quân Đức trong vòng 5 năm).
Một bức ảnh của Félix Tournachon, hay còn gọi là Nadar, chụp studio của ông
ở số 35 Boulevard des Capucines ở Paris, nơi vào năm 1874 đã trở thành địa điểm triển lãm đầu tiên
của trường phái Ấn tượng. Paris, Bibliothèque nationale de France,
Cục In ấn và Nhiếp ảnh, EO-15(1)-FOL.
Ảnh: Thư viện Quốc gia Pháp
Đáng chú ý, trong bối cảnh như vậy, Monet, Pissarro và Renoir đã sớm thực hiện được triển lãm độc lập mà họ và Bazille hằng khao khát. Nó khai mạc vào ngày 15 tháng 4 năm 1874 tại Paris, trong studio trước đây của nhiếp ảnh gia Nadar, tại 35 Boulevard des Capucines. Cuộc triển lãm, có lẽ là quan trọng nhất trong lịch sử nghệ thuật, trưng bày tác phẩm của 30 nghệ sĩ dưới tên gọi chung là Hội ẩn danh của các họa sĩ, nhà điêu khắc, thợ khắc…
Ngày nay chúng ta biết đến họ với tên gọi là những nghệ sĩ theo trường phái Ấn tượng.
Năm nay đánh dấu kỷ niệm 150 năm triển lãm đầu tiên của trường phái Ấn tượng, tổng cộng là 8 triển lãm, triển lãm cuối cùng diễn ra vào năm 1886. Một số sự kiện kỷ niệm đã được lên lịch, bao gồm một lễ hội dành riêng cho phong trào nghệ thuật này tại Normandy. Tại các thành phố Strasbourg, Bordeaux và Nantes cũng sẽ có triển lãm. Tại Paris, bảo tàng Orsay đang tổ chức triển lãm lớn nhất, Paris 1874: Sáng tạo chủ nghĩa Ấn tượng, tập trung vào sự ra đời của phong trào. (Triển lãm này sau đó sẽ được chuyển đến Phòng trưng bày Nghệ thuật Quốc gia ở Washington, D.C.)
Ngày nay, các họa sĩ theo trường phái Ấn tượng – tập thể và cá nhân – được yêu mến trên toàn thế giới, tên tuổi của họ gần như chắc chắn sẽ thu hút được một lượng lớn người xem. Tuy nhiên, thách thức đối với bất kỳ curator nào trong năm 2024 là làm sao tái tạo được cảm giác về tính cấp tiến tuyệt đối của những tác phẩm ấy khi chúng xuất hiện lần đầu – không chỉ về mặt thẩm mỹ mà còn cả cách các họa sĩ dàn dựng toàn bộ triển lãm ra mắt và sự lôi cuốn với người xem. Nhìn vào các đánh giá từ 150 năm trước có thể sẽ hữu ích.
Claude Monet (1840-1926), ‘Ấn tượng, mặt trời mọc’, 1872. Sơn dầu trên toan. 50 × 65 cm.
Paris, Bảo tàng Marmottan Monet. Ảnh: © Bảo tàng Marmottan Monet, Paris / Studio Baraja SLB
Một số là tích cực, một số là tiêu cực, một số ít thì không tích cực cũng không tiêu cực. Ernest d’Hervilly, viết trên tờ báo Le Rappel, nói về các tác phẩm là “mới mẻ và hấp dẫn”, và nói thêm rằng “người ta không thể khuyến khích công cuộc táo bạo này quá nhiều.”
Ngược lại, một nhà phê bình tên là A.L.T. đã viết trên tờ báo bảo thủ La Patrie rằng việc xem triển lãm khiến bạn thấy mình “rất tiếc vì đã không đưa số franc bạn đã trả để vào triển lãm cho một người ăn xin nghèo khổ nào đó.”
Trên thực tế, chính một bài đánh giá triển lãm đã đặt tên cho phong trào mà ngày nay chúng ta gọi là chủ nghĩa Ấn tượng. Nhà phê bình được đề cập, Louis Leroy, rõ ràng đã choáng bởi những gì ông nhìn thấy. Những lời chỉ trích nhắm vào bức tranh của Monet về cảng Le Havre, Ấn tượng, mặt trời mọc, ông viết “bản vẽ sơ bộ cho một mẫu giấy dán tường còn hoàn thiện hơn thế này.” Xuất hiện trên tạp chí châm biếm Le Charivari, bài phê bình của Leroy đăng với tiêu đề xem thường: “Triển lãm của những người Ấn tượng.”
Cái tên đó về sau đã đi cùng phong trào và các nghệ sĩ thậm chí còn sử dụng nó vào thời điểm triển lãm lần thứ ba, năm 1877.
Điều đáng nói là những người theo trường phái Ấn tượng không xuất hiện từ chân không. Những nghệ sĩ ảnh hưởng đối với họ bao gồm Edouard Manet; bậc thầy theo chủ nghĩa hiện thực Gustave Courbet; các họa sĩ thuộc trường phái Barbizon, chẳng hạn như Charles-François Daubigny; và J.M.W. Turner. Điều đó nói lên rằng, qua rất nhiều cách mà chủ nghĩa Ấn tượng đã trở nên đột phá, và cũng từ đó mà nó có những đối lập nội tại.
Berthe Morisot (1841-1895), ‘Đọc sách’, 1873. Sơn dầu trên vải. 18⅛ × 28¼ in (46 × 71.8 cm).
Quà tặng của Hanna Fund 1950.89. Bảo tàng Nghệ thuật Cleveland.
Ban đầu, có những nét vẽ ngắn, đứt đoạn, hầu như không truyền tải được hình dạng, thay vào đó ghi lại ấn tượng tổng thể về chủ thể và nhấn mạnh tác động của ánh sáng trong một khoảnh khắc thoáng qua. Điều này khác xa so với bề mặt nhẵn, sự hoàn thiện cẩn thận và các hình dạng rõ ràng gắn liền với Học viện.
Những người theo trường phái Ấn tượng cũng sử dụng bảng màu sáng hơn so với những gì người xem đã quen, một phần nhờ vào sự phát triển của màu tổng hợp. Họ thậm chí còn chọn thể hiện bóng bằng màu thay vì xám hoặc đen như thường lệ.
Sự ra đời của tuýp kim loại chứa sơn giữa thế kỷ 19 cũng tỏ ra có ý nghĩa quan trọng. Chúng cơ động và đàn hồi hơn bong bóng lợn – thứ trước đây được dùng để đựng sơn – và tạo điều kiện thuận lợi cho việc vẽ tranh ngoài trời. Giờ đây, các hiệu ứng ánh sáng có thể được ghi lại tại chỗ một cách trung thực chưa từng có. (Các nghệ sĩ đã vẽ tranh ngoài trời từ lâu, nhưng trước thế kỷ 19 họ có xu hướng tạo ra các phác họa ngoài trời, sau đó tác phẩm sẽ được thực hiện và hoàn thành trong xưởng vẽ.)
Edgar Degas (1834-1917), ‘Lớp học múa’, 1874. Sơn dầu trên toan. 32⅞ × 30⅜ in (83.5 × 77.2 cm).
Tài sản để lại của bà Harry Payne Bingham, 1986. Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York.
Một sự đổi mới khác là cách cắt tầm nhìn ấn tượng mà một số người theo trường phái Ấn tượng đã áp dụng – đáng chú ý nhất là Edgar Degas, trong những bức tranh lệch tâm về các lớp học múa ba lê. Đây là một kỹ thuật mượn từ nhiếp ảnh và tranh in phù thế hội được du nhập vào phương Tây từ Nhật Bản.
Khi đó, những người theo trường phái Ấn tượng đã phản ứng với thế giới hiện đại theo nhiều cách, và điều này còn mở rộng sang cả chủ đề của họ. Thay vì vẽ tranh lịch sử – một thể loại được ưa chuộng từ lâu tại Salon và lấy cảm hứng từ kinh thánh, thần thoại hoặc lịch sử – họ mô tả cuộc sống hiện đại. Đó là những cảnh diễn ra giữa những đại lộ rộng lớn, những khu vườn công cộng và những tòa nhà lớn mang nét đặc trưng của Paris, nhờ vào cuộc cải tạo mạnh mẽ thành phố của Nam tước Haussmann trong những năm 1850 và 1860. Những con người của cuộc sống thường ngày được miêu tả với những hoạt động của họ, thường là ở những không gian giải trí mới đang phát triển như quán cà phê và nhà hát. Một ví dụ nổi tiếng là bức tranh Bal du moulin de la Galette năm 1876 của Renoir, miêu tả những người dân Paris đang tận hưởng buổi chiều Chủ nhật tại một địa điểm khiêu vũ nổi tiếng ở Butte Montmartre.
Auguste Renoir (1841-1919), ‘Bữa tiệc tại Moulin de la Galette’, 1876. Sơn dầu trên toan. 131.5 × 176.5 cm.
Paris, Bảo tàng Orsay. Ảnh: Bridgeman Images.
Có lý do chính đáng, trường phái Ấn tượng được nhớ đến như một phong trào cách mạng trong hội họa. Tuy nhiên, cuộc cách mạng đó phải mất một thời gian để bắt kịp. Khoảng 3.500 người đã đến thăm triển lãm đầu tiên trong suốt thời gian diễn ra một tháng, ít hơn đáng kể so với số người đến thăm Salon 1874 vào một ngày bình thường.
Những gì họ nhìn thấy là sự kết hợp chiết trung của các tác phẩm trên các phương tiện khác nhau: không chỉ tranh sơn dầu mà còn cả tranh in, phấn màu và màu nước, cũng như các tác phẩm điêu khắc bằng đá cẩm thạch, đất nung và thạch cao. Đúng là những tên tuổi lớn mà chúng ta liên tưởng đến trường phái Ấn tượng đã trưng bày nhiều tác phẩm nhất: Degas với 10 tác phẩm, Monet và Berthe Morisot với 9 tác phẩm mỗi người. Tuy nhiên, một số nghệ sĩ nổi bật có tác phẩm mang phong cách truyền thống hơn nhiều và trong một số trường hợp thậm chí đã từng trưng bày tại Salon trước đó, chẳng hạn như Auguste de Molins và Louis Debras, cả hai đều ở độ tuổi năm mươi.
Sự tham gia của họ là nguồn gốc của sự bất đồng. Pissarro, cho rằng điều đó làm tổn hại đến tính toàn vẹn của nhóm, cuối cùng đã thua Degas, người cảm thấy rằng các nghệ sĩ đã thành danh sẽ thu hút nhiều người xem hơn. Như Anne Robbins, cũng là curator của Paris 1874: Sáng tạo chủ nghĩa Ấn tượng, đã chỉ ra, “phong trào khi mới sinh ra đã không được hình thành đầy đủ” – và ban đầu “không có một quan điểm chung nào ràng buộc các nghệ sĩ”, giống như “một mong muốn chung là trưng bày ngoài Salon.”
Camille Pissarro (1830-1903), ‘Khu vườn công cộng ở Pontoise’, 1874. Sơn dầu trên toan. 23⅝ × 28¾ in (60 × 73 cm).
Quà tặng của ông bà Arthur Murray, 1964. Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York.
Sẽ có những bất đồng “nội bộ” khác trong những năm về sau. Ví dụ, Degas luôn hiếu chiến đã coi thường sở thích làm việc ngoài trời của những người khác. Ông châm biếm rằng “nếu tôi là chính phủ, tôi sẽ có một đội hiến binh đặc biệt để theo dõi các họa sĩ vẽ ngoài trời.”
Về mặt tích cực, những người theo trường phái Ấn tượng giờ đây đã có được sự đảm bảo tài chính mà họ đã thiếu vào năm 1867. Điều này một phần nhờ vào sự giúp đỡ của nhà buôn Paul Durand-Ruel, người đã trả tiền thù lao cho các họa sĩ và mua hàng trăm bức tranh của họ. “Tất cả chúng ta, những người theo trường phái Ấn tượng, sẽ chết đói nếu không có ông ấy,” Monet (có lẽ hơi cường điệu) nói vào cuối đời.
Khi chúng ta nghĩ về trường phái Ấn tượng ngày nay, chúng ta nghĩ đến một nhóm các nhân vật cốt lõi – Degas, Monet, Morisot, Pissarro, Renoir và Alfred Sisley – những họa sĩ đã thể hiện tất cả hoặc hầu hết các đặc điểm của trường phái Ấn tượng. Tuy nhiên, điều đáng chú ý là có tổng cộng 58 nghệ sĩ đã trưng bày tác phẩm trong tám triển lãm, trong đó chỉ có Pissarro xuất hiện trong cả tám triển lãm.
Monet thực sự đã chọn không tham gia triển lãm thứ năm, vào tháng 4 năm 1880, và thay vào đó trưng bày tại Salon năm đó. Tờ báo Le Gaulois đưa tin này với sự hài hước đen tối, thông báo cho độc giả về “sự mất mát đau đớn” của “một trong những bậc thầy đáng kính của [trường phái Ấn tượng]” – và thông báo rằng “đám tang của Monsieur Claude Monet sẽ được cử hành vào ngày 1 tháng 5 [ngày khai mạc triển lãm tại Salon].”
Georges Seurat (1859-1891), ‘Một Chủ nhật ở La Grande Jatte’ — 1884, 1884-86. Sơn dầu trên toan. 81¾ × 121¼ in (207.5 × 308.1 cm).
Bộ sưu tập tưởng nhớ Helen Birch Bartlett. Viện Nghệ thuật Chicago.
Tất cả những điều đó nhằm nói lên rằng chủ nghĩa Ấn tượng là một phong trào kém đồng nhất hơn so với những gì người ta tưởng tượng, với các mục tiêu liên tục được đưa ra thảo luận. Thật vậy, mặc dù triển lãm năm 1886 – vì những lý do hiển nhiên – được coi là sự hoan hô cuối cùng, nhưng thay vào đó người ta có thể coi nó như một ví dụ khác về quá trình phát triển.
Trong triển lãm đó có bức tranh Một Chủ nhật ở La Grande Jatte – 1884 của George Seurat, kiệt tác sáng lập của chủ nghĩa Tân Ấn tượng. Đúng như tên gọi của nó, đây là một phong trào được sinh ra từ trường phái Ấn tượng, sự phát triển then chốt là việc áp dụng nét cọ một cách có hệ thống hơn. Cùng với Seurat và Paul Signac, Pissarro sẽ trở thành một người đi đầu.
Ảnh hưởng của trường phái Ấn tượng cũng kéo dài đến thế kỷ 20. Khi chiếm đặc quyền về cách chúng ta nhìn, hơn là những gì chúng ta nhìn, nó báo trước những phong trào như chủ nghĩa Lập thể – trong khi giải phóng nghệ thuật khỏi chức năng mô tả thuần túy của nó, dẫn đến một loạt những thực hành nghệ thuật tiên phong và cuối cùng mở đường cho nghệ thuật trừu tượng. Không phải tự nhiên mà năm 1874 được nhiều người coi là năm khai sinh của nghệ thuật hiện đại. Phong trào thực sự đã để lại dấu ấn lâu dài.
Paris 1874: Sáng tạo chủ nghĩa Ấn tượng khai mạc tại bảo tàng Orsay vào ngày 26 tháng 3, 2024, diễn ra đến ngày 14 tháng 7. Triển lãm sau đó sẽ di chuyển đến Phòng trưng bày Nghệ thuật Quốc gia, Washington DC, từ ngày 8 tháng 9, 2024 đến 20 tháng 1, 2025.
Nguồn: Christie’s
Bài viết lược dịch bởi Viet Art View
