Ngày 31 tháng 10, 2016
Tại Bảo tàng Long ở Thượng Hải, một tỷ phú đã sử dụng nghệ thuật để đưa Trung Quốc lên bản đồ văn hóa.
“Thật vui khi trở về nhà ở Thượng Hải,” tỷ phú Trung Quốc Liu Yiqian nói với tôi vào một ngày tháng Hai, bốn tháng sau khi nổi tiếng khắp thế giới vì trả một trăm bảy mươi triệu đô la cho một bức tranh của Amedeo Modigliani. Chúng tôi vừa ngồi xuống trong văn phòng của ông tại Bảo tàng Long phía Tây, một trong hai bảo tàng nghệ thuật tư nhân ông đã mở trong thành phố, thì khuôn mặt của ông nhăn lại và một tiếng hắt hơi của lực nguyên tử bùng lên, không bị cản trở bởi khăn giấy hay tay. Liu lau mình bằng khăn giấy Kleenex, vo nó lại và đặt lên chiếc bàn cà phê bằng kính giữa chúng tôi. Sau đó, ông quay trở lại chủ đề về thành phố quê hương: “Thành phố này có thể không có lịch sử lâu đời, nhưng nó là nơi được tạo ra bởi những người nhập cư, dành cho những người nhập cư. Chúng tôi tiếp xúc với rất nhiều điều từ khắp mọi nơi nên mọi người ở đây phải thích nghi.”
Văn phòng của Liu rất khiêm tốn. Ánh sáng mùa đông lạnh lẽo lọt vào qua khung cửa sổ nhìn xuống khoảng sân xoàng xĩnh. Căn phòng được trang trí thưa thớt, và nét cá nhân nhất là một cuộn thư pháp đóng khung có các ký tự “Nhẫn nại, kiên trì”. Liu vừa trở về từ Vũ Hán, nơi ông đang xây dựng một chi nhánh khác của bảo tàng, ông có vẻ mệt mỏi. Mặc những bộ quần áo đắt tiền nhã nhặn — một chiếc áo khoác vải lanh màu đen, quần đen và đôi giày lười dệt màu đen — ông thả mình trên chiếc ghế dài bọc da. Khuôn mặt ông hiện rõ một ngày râu ria lởm chởm và ông đã hút thuốc liên tục — Chunghwa, loại thuốc lá mà Chủ tịch Mao ưa thích. “Đó là một thương hiệu của Thượng Hải, vì vậy tôi đã quen với nó,” ông nói và nói thêm rằng ông đã hút thuốc từ khi còn nhỏ: “Khi tôi còn rất nhỏ, tôi thường cuộn giấy vệ sinh và bắt chước người lớn bằng cách ngậm nó.”
Bảo tàng Long phía Tây (Bảo tàng Rồng) mở cửa vào năm 2014, trên một dải đất tuyệt đẹp ở bờ Tây sông Hoàng Phố. Chính quyền Thượng Hải đã đưa ra một mức chiết khấu hào phóng đối với bất động sản này, trong một khu vực từng là trung tâm sản xuất nhưng đang được chuyển đổi thành “hành lang văn hóa” nhằm cạnh tranh với Bảo tàng Mile của New York và khu vực Bờ Nam sông Thames của London. Tòa nhà ấn tượng, được thiết kế theo phong cách công nghiệp quốc tế, bởi công ty Atelier Deshaus trẻ tuổi của Trung Quốc. Bên trong, một loạt các nửa vòm khổng lồ bằng bê tông thô kết nối với nhau, như thể trong một bản in của M. C. Escher, tạo cho không gian một cảm giác khám phá, không cố định. Modigliani — một bức khỏa thân nằm nghiêng với mái tóc đen trên nền màu lửa, hoàn thành vào năm 1918 — sẽ là trung tâm của bảo tàng, nhưng phần lớn bộ sưu tập là nghệ thuật đương đại từ khắp nơi trên thế giới. Bảo tàng này là cái thứ hai của Liu; cái đầu tiên, Bảo tàng Long phía Đông, mười nghìn mét vuông đá granit nguyên khối ở phía đông sông Hoàng Phố, mở cửa vào năm 2012, chứa các cổ vật Trung Quốc và tác phẩm của các nghệ sĩ đương đại nổi tiếng của Trung Quốc. Một địa điểm thứ ba được mở tại Trùng Khánh vào đầu năm nay và chi nhánh Vũ Hán sẽ mở cửa vào năm 2018. Cùng với nhau, các bảo tàng do vợ của Liu, Wang Wei, điều hành, sở hữu bộ sưu tập nghệ thuật tư nhân lớn nhất Trung Quốc.
Bảo tàng Long phía Tây © Wu Junze
Liu là người giàu thứ 47 ở Trung Quốc, với tài sản ước tính 1,35 tỷ USD. Là một nhà đầu tư ban đầu trên thị trường chứng khoán non trẻ của Trung Quốc, vào đầu những năm 90, kể từ đó, ông đã đa dạng hóa sang các lĩnh vực xây dựng, bất động sản và dược phẩm. Ông năm mươi ba tuổi và có mái tóc cứng, hơi bạc, đôi mắt tinh tường và một chiếc bụng căng gợi ý về chế độ ăn nhiều tiệc tùng gồm bia và rượu gạo, một phần không thể thiếu trong văn hóa kinh doanh của Trung Quốc. Liu nói với một giọng khàn khàn, và phong thái của ông thì cộc cằn. Ông hầu như không bao giờ giao tiếp bằng mắt. Thông thường, ông dường như không nghe thấy các câu hỏi, và câu trả lời của ông, khi chúng đến, ít giống những câu trả lời, chúng giống những lỗ nhỏ nhìn vào đoàn tàu của những suy nghĩ. Đôi khi, một ý tưởng làm ông thích thú, ông sẽ ngẩng đầu lên với nụ cười lệch một bên trên môi.
Các doanh nhân quyền lực của Trung Quốc có xu hướng thận trọng và đề phòng sự chú ý, bởi vì thành công của họ phụ thuộc vào việc tránh thu hút sự không đồng tình của chính phủ. Tuy nhiên, Liu được biết đến với phong cách xấc xược, phô trương. Sau vụ mua bán Modigliani- vượt quá một trăm triệu đô la kỷ lục trả cho một tác phẩm của họa sĩ- đã có một loạt tin tức quốc tế, trong đó Liu, người ít được biết đến bên ngoài Trung Quốc, nói với vẻ hững hờ khác thường về bức tranh, lưu ý rằng nó “tương đối đẹp”, ít nhất là so với các [tác phẩm] Modigliani khác. Tuy nhiên, giờ đây, ông nói chuyện như thể nhận thấy sự chú ý là không đáng lo ngại và dường như không chắc liệu phương Tây có bị cuốn hút bởi xuất thân khiêm tốn của ông hay không- ông bắt đầu với tư cách là một người bán hàng ở chợ và sau đó lái taxi- ám chỉ sự tôn trọng hay điều gì đó khác. Trước cuộc hẹn, trợ lý của ông đã cảnh báo tôi không được đề cập đến một bài báo trong đó Liu tự gọi mình là tuhao, một thuật ngữ có nghĩa là “thô lỗ và giàu có”, một cách chế nhạo những người đã đi lên từ con số không trong nền kinh tế siêu năng động của Trung Quốc. Nhưng trong số những người Trung Quốc, Liu có một niềm tự hào nhất định khi đóng vai tương đương với Beverly Hillbillies — một Everyman đột nhiên trở nên sành sỏi văn hóa nghệ thuật.
Amedeo Modigliani (1884-1920). Nu couché.
Liu bắt đầu sưu tập từ năm 1993, nhưng lần đầu tiên ông gây chú ý là năm 2009, khi trả hơn 11 triệu USD cho một chiếc ngai thời nhà Thanh bằng gỗ chạm rồng. Sau đó, ông nổi tiếng khi trả số tiền kỷ lục — bốn mươi lăm triệu đô la cho một tấm thảm lụa Tây Tạng sáu trăm năm tuổi, gần mười lăm triệu cho một chiếc bình đời Tống và ba mươi lăm triệu cho một bức phong cảnh của họa sĩ thế kỷ XX Trương Đại Thiên.
Khi tôi nhắc đến Modigliani, Liu bật ra một tiếng cười khô khan. “Đây là thỏa thuận với Mudi,” ông nói, sử dụng cách viết tắt gần đúng của tên Modigliani trong tiếng Trung Quốc. “Đó không chỉ là nghệ thuật mà còn là cuộc sống của ông ấy. Mọi tạo tác đều có câu chuyện của nó. Có lẽ nếu ông không lao mình ra khỏi cửa sổ lúc ba mươi sáu tuổi, thì tác phẩm của ông sẽ chẳng có giá hàng triệu”. Đối với các nhà kinh doanh nghệ thuật phương Tây, người mua Trung Quốc được cho là quan tâm đến những mối liên hệ của một tác phẩm nghệ thuật hơn giá trị về cái đẹp của nó. Tuy nhiên những gì Liu nói đang bị rối: Modigliani qua đời ở tuổi ba mươi lăm, vì bệnh lao; và tình nhân của ông mới là người đã tự sát.
Sở thích phung phí của Liu là chủ đề thu hút sự chú ý đáng kể ở Trung Quốc và được hiểu theo nhiều cách khác nhau như một khoản đầu tư tài chính, một chiêu trò quảng cáo trước công chúng, một nỗ lực yêu nước để được thế giới chú ý và một hành động phô trương thuần túy, như người ta có thể nhìn thấy trước ở một tuhao. Liu nói với tôi, ông nghĩ rằng bảo tàng lấp đầy khoảng trống trong đời sống văn hóa của Trung Quốc. Cho đến gần đây, đất nước này có ít bảo tàng, và hầu hết chúng hầu như không xứng đáng với tên gọi. Ông nói: “Sứ mệnh của Bảo tàng Long là giáo dục công chúng Trung Quốc và giới thiệu những tác phẩm có chất lượng ngang bằng với các bảo tàng hiện đại khác trên thế giới. Ông nói về việc mang lại cho Trung Quốc một uy tín văn hóa tương xứng với sự giàu có của nước này: các viện bảo tàng phương Tây có đầy đủ các tác phẩm nghệ thuật Trung Quốc, nhưng Trung Quốc có rất ít tác phẩm nghệ thuật phương Tây có tầm cỡ như Modigliani.
Việc chi tiêu hào phóng cho nghệ thuật của Liu là một trong nhiều sự phát triển đang biến Thượng Hải, thành phố phương Tây hóa nhất của Trung Quốc, thành một trung tâm nghệ thuật toàn cầu. Nó cũng là minh chứng về sức mua khủng khiếp của Trung Quốc. “Nếu một người phương Tây mua những kiệt tác phương Tây này, mọi người sẽ nghĩ đó là điều hết sức bình thường,” ông nói với tôi. “Nhưng, bởi vì chúng được mua bởi một người châu Á, và không chỉ một người Nhật Bản mà một người Trung Quốc —” Ông nhìn lên, đôi mắt đầy vẻ kiêu hãnh. “Rốt cuộc, đó chẳng phải là lý do mà bạn ở đây sao?”
Liu Yiqian sinh năm 1963. Đối với những công nhân nhà máy ở Thượng Hải có may mắn, theo quan điểm của xã hội Trung Quốc, là có ba con trai và nỗi bất hạnh là không có đủ tiện nghi vật chất. Hình mẫu của Liu là ông ngoại, một giáo viên từ một tỉnh lân cận, người sau này trở thành luật sư. “Ông là người thầy đầu tiên của tôi, người đã truyền cho tôi cảm quan thô sơ về thế giới,” Liu đã viết, trong một loại blog mà ông lưu giữ trên ứng dụng WeChat của Trung Quốc. Kỷ niệm thời thơ ấu đáng nhớ nhất của Liu là được ngồi trong lòng ông ngoại và được kể cho nghe những câu chuyện ngụ ngôn cổ xưa hoặc được đọc cho nghe những cuốn truyện sản xuất với chi phí thấp và minh họa sặc sỡ thời đó về chủ tịch Mao.
Những cuốn sách này, một phần của danh mục các tác phẩm nghệ thuật thời Cộng sản được gọi là “kinh điển đỏ”, gần đây đã được sưu tập và Bảo tàng Long phía Tây có bộ sưu tập tư nhân lớn nhất về chúng, do Wang Wei tập hợp. Câu chuyện yêu thích của Liu là “Con gà trống gáy lúc nửa đêm”, kể về một chủ đất tham lam lừa những người nông dân của mình dậy sớm bằng cách gáy như gà trống lúc nửa đêm. Cuối cùng, một trong số họ đã phát hiện ra, và giả vờ nhầm con gà trống đó với một tên trộm, đánh cho một trận. Một năm trước, bảo tàng đã tổ chức một cuộc triển lãm về câu chuyện và Liu đã viết về nó trên WeChat: “Tôi đọc câu chuyện này khi còn nhỏ, mọi người đều biết người nông dân là anh hùng và chủ đất là nhân vật phản diện. Nhưng bây giờ, nghĩ lại, tôi tự hỏi, chẳng phải chủ đất đã phải thức dậy sớm hơn cả nông dân để giả vờ gáy như gà gáy sao? Vì vậy, tôi phải tự hỏi mình, ‘Tôi bây giờ là chủ đất hay nông dân?’ ”
Năm 1966, khi Liu được hai tuổi, cuộc Cách mạng Văn hóa bắt đầu, khiến đất nước rơi vào hỗn loạn. Một nhóm Hồng vệ binh tuổi thiếu niên xông vào ngôi nhà của gia đình, tìm kiếm bất cứ thứ gì có thể bị coi là phản cách mạng. Họ tìm thấy một chiếc đèn huỳnh quang hỏng trong một chiếc tủ mòn vẹt và ông của Liu bị buộc tội giấu một quả bom. Ông bị đưa ra một trong những “phiên tòa đấu tranh” khét tiếng nhất, trong đó những người bị coi là phản cách mạng buộc phải thừa nhận hành vi sai trái. Hình phạt của ông là đứng cúi đầu một góc 90 độ, thể hiện sự ăn năn hối lỗi trước công chúng, trong ba ngày.
Khi tôi hỏi Liu về ảnh hưởng của Cách mạng Văn hóa đối với thời thơ ấu của ông, ông khẳng định không nhớ nhiều. “Suy nghĩ về những thứ đó có ích gì?” ông nói. Nhưng trên WeChat, ông ít phòng vệ hơn. “Tôi không có nhiều kỷ niệm thời thơ ấu vui vẻ, nhưng sự việc cụ thể đó đã khắc sâu vào tôi,” ông viết. “Là một đứa trẻ con, tôi đã biết đó không phải là một quả bom. Nhìn ông tôi bị một đám trẻ làm nhục và dẫn đi khiến trái tim non nớt của tôi tràn ngập sự căm ghét, sự báo thù- việc đó và mong muốn chơi bời vĩnh viễn.”
Năm 1977, mười bốn tuổi, Liu bỏ học. “Các bạn cứ tiếp tục đọc sách của các bạn,” ông nói với các bạn cùng lớp. “Tôi sẽ đi kiếm tiền.” Thời điểm ấy thật hoàn hảo. Năm tiếp theo, Đặng Tiểu Bình lên nắm quyền lãnh đạo đất nước và thiết lập một cuộc đại tu dựa trên thị trường đối với hệ thống kinh tế Trung Quốc đang hấp hối. Liu đi làm thuê cho bố mẹ, một gian hàng bán túi da ở Dự Viên, điểm du lịch nổi tiếng nhất ở Thượng Hải. Một phụ kiện như vậy chỉ vài năm trước bị tố cáo là phù phiếm tư sản, nhưng giờ đây hàng hóa thời trang đã trở thành biểu thị địa vị.
Liu nhớ mình đã cắt những tấm da bằng những chiếc kéo khổng lồ để làm quần, giày và túi xách, một hoạt động khiến ông bị chèn ép dây thần kinh ở ngón tay cái bên phải. Ông nhớ lại: “Chưa bao giờ có ngày nào chúng tôi không làm việc. Ngay cả vào tất cả các ngày của Tết Nguyên đán, từ sáng cho đến tối.” Ông là một công nhân nhanh nhẹn và kiếm được hơn một trăm nhân dân tệ mỗi ngày — vào thời điểm đó là ngân sách hàng tháng của một gia đình trung bình. Trong ba năm, ông đã bước vào hàng ngũ “những người kiếm được mười nghìn nhân dân tệ”, như những người chiến thắng trẻ tuổi trong hệ thống kinh tế Đặng Tiểu Bình.
Một ngày nọ, Liu thấy mình phải đợi taxi hai tiếng đồng hồ ở ga xe lửa Thượng Hải. Điều này đã cho ông một ý tưởng, và ở tuổi 21, ông bắt đầu kinh doanh taxi, mua hai chiếc taxi và tự mình lái một chiếc. “Tôi biết mình không thể là người duy nhất lãng phí thời gian trên lề đường như thế này,” ông nói với tôi, khom người về phía trước với cử chỉ thiếu kiên nhẫn. “Đó thậm chí không phải là một quyết định.”
Bản năng kinh doanh của Liu đã phục vụ ông rất tốt trong bối cảnh kinh tế đầy biến động của những năm đầu thập niên 90. Trong một chuyến đi tới Thâm Quyến, nơi chính phủ đã thành lập Đặc khu kinh tế để thử nghiệm các chính sách định hướng thị trường, Liu tình cờ gặp một người bạn học cũ, người đã giải thích một khái niệm non trẻ gọi là thị trường chứng khoán. Lần đầu tiên, các công ty nhà nước của Trung Quốc phát hành cổ phiếu, nhưng những điều này ít được công chúng hiểu rõ. Với một trăm nhân dân tệ mỗi cổ phiếu, Liu đã mua một trăm cổ phiếu của công ty sở hữu khu chợ nơi cha mẹ ông thuê quầy hàng của họ. Trong vòng hai năm, mỗi cổ phiếu tăng giá lên mười nghìn nhân dân tệ. Liu đã trở thành triệu phú, một trong số ít người ở Trung Quốc, vào thời điểm mà khái niệm này đối với những người dân bình thường như một điều mới lạ không thể tưởng tượng được.
Ngày nay, hầu như tất cả những người giàu có ở Trung Quốc đều có một số mối quan hệ với chính phủ và các blogger Trung Quốc suy đoán không ngừng về mối quan hệ của Liu với giới chính trị. Có lẽ vì vậy, Liu, giống như nhiều ông trùm Trung Quốc, cẩn thận tỏ ra khiêm tốn khi nói về thành công của mình. Khi tôi hỏi ông tài năng nào đã giúp ông vươn lên, ông gạt đi câu hỏi. “Sự nghiệp kinh doanh của tôi phải được xem xét dựa trên nền tảng tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc,” ông nói một cách thực tế. “Trung Quốc đã trải qua rất nhiều thay đổi và tạo ra rất nhiều của cải. Ở đó có sự may mắn và tất nhiên là sự siêng năng. Đó là cách thế hệ tôi được tạo ra.”
Tuy nhiên, các bài đăng trên WeChat của Liu tiết lộ quỹ đạo chóng mặt của cuộc đời ông. “Tôi đã dành cả tuổi trẻ của mình để đánh cược vào ngày mai”, ông viết trong một mục. “Nhưng nếu tôi đã hoàn thành việc học ở trường thì cuộc sống của tôi sẽ khác đi như thế nào?” Điều trớ trêu của cuộc đời ông bây giờ là ông thường xuyên bị nhầm với một người không quan trọng. “Quên mã bảo mật vào căn hộ của chính tôi” — ông sở hữu hàng trăm căn hộ ở Thượng Hải. “Nhân viên bảo vệ nghĩ rằng tôi là một kẻ lang thang tình cờ và hỏi một cách nghi ngờ rằng tôi đang ở đây để gặp ai.” Khi bảo tàng Thượng Hải của ông đang được xây dựng, ông thích ngồi bên ngoài ăn trưa với các công nhân, và những người bạn của ông nói với tôi rằng ông không được nhận ra tại các buổi khai trương bảo tàng. Ngồi xổm bên lối vào, hút thuốc, ông được coi là người lao công.
Thế hệ của Liu lớn lên trong Cổ Thượng Hải. Những ngày trước khi tự do hóa kinh tế mang lại một số thước đo thịnh vượng cho các thành phố lớn của Trung Quốc, Thượng Hải là một thị trấn im lìm hơn, bình dị hơn, nơi mọi người đều nói tiếng Thượng Hải chứ không phải tiếng Quan Thoại. Thành phố thời trẻ của Liu có nguồn gốc từ những năm mười tám- ba mươi, khi Công ty Đông Ấn của Anh cố gắng thiết lập một trạm giao dịch trên bờ sông Hoàng Phố. Sự phản kháng đã dẫn đến cuộc Chiến tranh nha phiến lần thứ nhất, mà người Anh đã giành chiến thắng, và các cường quốc phương Tây đã thiết lập một loạt các “khu nhượng địa”, các quận không bị quản lý bởi luật pháp Trung Quốc. Các khách sạn, biệt thự, nhà thờ, trường đua ngựa và nhà hát nhanh chóng mọc lên, và thành phố này được ca ngợi là Paris của phương Đông.
Chính những đặc tính về khả năng thích ứng và sự cởi mở đã cho phép Thượng Hải phát triển cũng đã tạo nên — và vẫn khiến — thành phố trở thành tâm điểm trong cuộc chạm trán không dễ chịu của Trung Quốc với phương Tây. Ngày nay, hơn một phần tư công dân nước ngoài ở Trung Quốc sống ở đó, và người bản xứ Thượng Hải thích nghĩ mình sành điệu hơn những người đồng hương của họ ở các thành phố khác. Như tiểu thuyết gia giữa thế kỷ Eileen Chang- nhà văn nổi tiếng nhất của thành phố- đã từng nói, “Người dân Thượng Hải đã bị loại bỏ khỏi truyền thống Trung Quốc bởi áp lực của cuộc sống hiện đại. Họ là sự pha trộn biến dạng giữa cũ và mới. Mặc dù kết quả có thể không lành mạnh, nhưng vẫn có một sự khôn ngoan lạ thường trong đó.”
Nếu bạn lang thang qua trung tâm Thượng Hải, di sản pha trộn này hiển hiện trên mọi góc phố. Những ngôi nhà thương mại và tòa nhà chung cư cũ của Bến Thượng Hải, một lối đi dạo ven sông mang tính biểu tượng, sẽ không lạc lõng với một thủ đô phương Tây. Ở những nơi khác, bạn vẫn có thể tìm thấy những con hẻm nhỏ lát gạch theo kiến trúc shikumen — một sự kết hợp giữa những ngôi nhà truyền thống có sân trong và những ngôi nhà phố phương Tây — được xây dựng vào những năm 1960, nơi cư trú của một lượng lớn công nhân Trung Quốc.
Đầu chuyến thăm Thượng Hải, tôi đã gặp Leo Xu, một chủ gallery trẻ, người đã đưa tôi đến khách sạn Jin Jiang, ở trung tâm khu Tô giới cũ của Pháp. Giống như nhiều doanh nghiệp trong khu vực lân cận, Jin Jiang, được thành lập vào những năm 1930, hoạt động như một dấu ấn của thời kỳ quốc tế hoàng kim của thành phố. Chúng tôi đi xuống một hành lang ốp gỗ, với những bức ảnh của các ngôi sao phim ảnh hoặc tạp kĩ mảnh mai trong bộ xường xám, đến phòng ăn được trang trí công phu của khách sạn. Dịch vụ theo kiểu xưa và tôn nghiêm, những nốt nhạc đung đưa trôi ra từ những chiếc loa ẩn. Không cần nhìn qua thực đơn, Xu gọi vịt om và củ cải muối, những món ăn cổ điển tiêu biểu cho hương vị ngọt ngào, tinh tế của ẩm thực thành phố.
Khi chúng tôi ăn, Xu kể cho tôi nghe về bối cảnh kinh doanh gallery của Thượng Hải và những người sưu tập. Chẳng hạn, Francis Bacon không bán được. Ông nói: “Người Trung Quốc không nhìn thấy mình trong tác phẩm. Các nhà sưu tập Trung Quốc cần cảm thấy mối liên quan với nó, rằng nó có ít nhất một chút liên quan đến cách họ sống hoặc những gì họ biết.” Họ thích tranh thủy mặc Trung Quốc truyền thống hoặc các tác phẩm của các ngôi sao thế giới nghệ thuật hiện nay như Antony Gormley, Damien Hirst và Olafur Eliasson. Nhận dạng tên là điều tối quan trọng. “Nếu người mua bỏ ra một số tiền lớn như vậy, họ muốn có những nghệ sĩ blue-chip, một người mà mọi người đều biết,” Xu nói.
Xu nhiệt tình nói về tầm quan trọng nghệ thuật của thành phố. Ông tuyên bố rằng nó đã vượt qua Bắc Kinh, nơi thường được coi là trung tâm của thế giới nghệ thuật Trung Quốc, và lịch sử nhập cư của nó đã khiến nó trở nên cởi mở hơn so với các thành phố khác của Trung Quốc. Ông nói: “Bắc Kinh có truyền thống tập trung vào nghệ thuật được nhà nước công nhận. Ở một mặt khác, Thượng Hải, và đặc biệt là trong những năm gần đây, là về văn hóa và sự đa dạng của trải nghiệm cá nhân.”
Những bảo tàng đầu tiên của Trung Quốc được thành lập ở Thượng Hải bởi những người châu Âu, để phục vụ các mục đích của châu Âu. Bảo tàng đầu tiên trong số đó, Bảo tàng Từ Gia Hối, được thành lập vào năm 1868, bởi một linh mục dòng Tên, nhà động vật học người Pháp, ông đã kết hợp công việc truyền giáo của mình với việc thu thập các mẫu động thực vật từ đồng bằng sông Dương Tử. Một khi các nhà truyền giáo nhận ra rằng việc trưng bày các kỳ quan của thế giới tự nhiên đã làm cho người dân địa phương nhiệt tình hơn với Cơ đốc giáo, các bảo tàng tương tự cũng theo sau. Chính trong những bảo tàng như vậy, công chúng Trung Quốc lần đầu tiên nhìn thấy bản đồ, và xem Trung Quốc là một lãnh thổ được phân định rõ ràng, chứ không phải là toàn bộ thế giới, như nhiều người đã cho là vậy.
Tuy nhiên, giới tinh hoa Trung Quốc, theo truyền thống là những người bảo trợ và sưu tập nghệ thuật, không quan tâm đến việc giải trí hoặc giáo dục của quần chúng. Sau khi những người Cộng sản lên nắm quyền, nghệ thuật đã được sử dụng lại như một công cụ chính trị và được đưa vào Ban Tuyên truyền. Nhưng vào đầu những năm chín mươi tám mươi, chính phủ bắt đầu coi bảo tàng như một cách quảng cáo sức mạnh của văn hóa Trung Quốc, và chúng được nhân lên khắp đất nước. Xu hướng này gia tăng kể từ năm 2012, khi Hồ Cẩm Đào, khi đó là Chủ tịch Trung Quốc, công bố chiến lược xây dựng một “quốc gia văn hóa vĩ đại”. Năm 1949, Trung Quốc chỉ có 21 viện bảo tàng. Hiện có hơn bốn nghìn.
Một buổi chiều, tôi gặp Li Xiangyang, người đứng đầu Bảo tàng Nghệ thuật Thượng Hải từ năm 1993 đến năm 2005, người đã quan sát chặt chẽ mối quan hệ đang phát triển của thành phố với nghệ thuật. Bây giờ ở tuổi sáu mươi và đã nghỉ hưu, ông vẽ tranh bằng mực truyền thống và đã xuất bản một cuốn hồi ký kể lại cuộc đời mình trong thế giới bảo tàng. Trong thời kỳ Cách mạng Văn hóa, khi Li ở tuổi thiếu niên, ông đã nhận được công việc là một họa sĩ minh họa tuyên truyền, tạo ra những bức tranh về công nhân nhà máy và những người nông dân vất vả trên cánh đồng lúa. “Tôi không phải là một nghệ sĩ,” ông nói. “Không ai gọi mình như vậy trong những ngày đó. Thậm chí không có trường học bình thường, đừng bận tâm đến trường nghệ thuật.” Sự nghiệp giám tuyển của ông bắt đầu một cách tình cờ, khi một quan chức Đảng địa phương, không được đào tạo về nghệ thuật, quyết định rằng Li nên điều hành bảo tàng. Dự án có ít nguồn lực và không có nhiệm vụ xác định. “Khi tôi bắt đầu, chúng tôi biết rất ít về lịch sử nghệ thuật Trung Quốc và hầu như không biết gì về nghệ thuật phương Tây,” ông nói.
Mặc dù bảo tàng mang cái tên nghe ấn tượng, nhưng nó vẫn thiếu cơ sở và không có bộ sưu tập của riêng mình. “Bạn có biết không gian bảo tàng của chúng tôi là gì không?” Li nói. “Tầng hai của một ngân hàng, nơi mà những người có sở thích vẽ ở địa phương đôi khi thuê để trưng bày các bức vẽ của họ với nhau.” Rất ít thành viên của công chúng từng đến thăm. “Phần tệ nhất là tôi phải phụ trách tiền lương của mình và cả phí duy trì cho bảo tàng,” ông nói. “Vì vậy, nếu tôi không cho thuê mặt bằng đủ số lần trong tháng, tôi sẽ không được trả tiền và nhân viên của tôi cũng vậy!”
Li đã học hỏi từ công việc. Ông cố gắng thực hiện các chuyến đi thực tế đến Nhật Bản, Singapore và Châu Âu. Ở Đức, ông đã rất ngạc nhiên khi nhìn thấy những hướng dẫn viên tình nguyện: ý tưởng rằng một người nào đó có thể làm việc cho bảo tàng không vì cái gì có vẻ không tưởng. Ông nhớ lại cảm giác hồi hộp khi đến thăm bảo tàng Louvre lần đầu tiên: “Có rất nhiều thứ tôi muốn mang về thành phố này, giống như một người nông dân muốn mang về ruộng của mình càng nhiều hạt giống càng tốt”. Đối với Li, các hướng dẫn bằng âm thanh cũng thú vị như những kiệt tác được trưng bày.
Trong một nền văn hóa không có truyền thống về bảo tàng, nhu cầu đột ngột của chính phủ đối với nhiều bảo tàng cùng một lúc thật khó đáp ứng. “Hiện đại hóa! Quyền lực mềm!” Li nói, những câu cửa miệng tương ứng của chính quyền Đặng Tiểu Bình và Hồ Cẩm Đào. “Nhưng khi tôi làm công việc này, thậm chí ít người biết đến từ ‘bảo tàng học’ ”. Một giám đốc bảo tàng Thượng Hải khác đã sử dụng phép loại suy để mô tả tình trạng khó khăn, “Một bộ lễ phục, giống như một viện bảo tàng, đắt tiền và gồm nhiều thành phần,” ông nói. “Bạn có áo sơ mi, nơ, áo vest, áo khoác, và nhiều thứ khác nữa. Nhưng thậm chí rất ít người Trung Quốc nhìn thấy một bộ lễ phục mà các nhà lãnh đạo chỉ đang cố gắng làm cho người dân quen với bộ quần áo đó. Và, thay vì mua từng thành phần một, có thể chúng tôi tiết kiệm một ít vải và may cổ áo sơ mi vào áo vest.”
Tôi đến thăm Bảo tàng Long phía Tây vào sáng sớm Chủ nhật. Một cặp du khách Nhật Bản và một số người Đan Mạch cầm sách hướng dẫn ngập ngừng đợi ở tiền sảnh. Từ không gian triển lãm bên kia, một người phụ nữ mặc quần jean nhìn ra và hét vào một nhân viên bảo vệ, “Tại sao anh lại mở cửa?” Bảo tàng vẫn chưa mở cửa.
Mười lăm phút sau, tôi đã đứng ở sảnh chính. Trần nhà hình vòm nhô cao so với các bức tường của phòng trưng bày, tạo cảm giác như một căn phòng nguy nga duy nhất. Các phòng trưng bày được dành cho nghệ thuật đương đại — cổ vật Trung Quốc nằm trong những căn phòng sẫm màu ở tầng hầm — và tác phẩm đầu tiên đập vào mắt tôi là một chú chó điêu khắc phong cách hoạt hình màu vàng sáng với những chấm bi xanh neon. Tên nó là Chan-Chan, một sáng tạo của Yayoi Kusama, nghệ sĩ khái niệm người Nhật Bản. Cách đó vài bước chân là một con rô bốt lớn được xây dựng hoàn toàn từ những chiếc tivi cổ điển của nghệ sĩ video người Mỹ gốc Hàn Nam June Paik và ‘Hiện thân của cây’ của nhà điêu khắc Nhật Bản Ikki Miyake — một hình người phụ nữ bằng gỗ với đôi bàn tay giơ lên trên đầu. Các tác phẩm đã đủ thú vị, nhưng vị trí của chúng có vẻ lộn xộn. Dọc theo các bức tường là các bức tranh với nhiều kích cỡ khác nhau.
Liu, trong nhật ký WeChat của mình, thích đăng những bức ảnh về bảo tàng của ông khi các tác phẩm đang đóng gói, xếp thành một đường ở lối ra vào, giống như cách nói của ông, “một con rồng lớn vĩ đại”. Ông coi các bảo tàng như một phương tiện không chỉ để giáo dục công chúng mà còn để tôi luyện chủ nghĩa duy vật. Ông nói: “Kể từ khi mức sống được cải thiện, nhiều người quan tâm hơn đến sự thỏa mãn về mặt tinh thần. Văn hóa, thứ mà chúng ta đã bỏ quên trong một thời gian, giờ đây chúng ta đang bắt đầu chào đón trở lại.”
“Không có mô hình nào cho loại bảo tàng mà ông đang xây dựng — không có quy mô và tham vọng nào như nó,” David Zwirner, chủ gallery ở New York nói với tôi. “Ông là một người tiên phong, điều này có lẽ cũng đáng ngại như đáng phấn khởi”. Marion Maneker, một nhà phân tích thị trường nghệ thuật, đã so sánh công việc Liu đảm nhận với những nỗ lực hiện tại ở Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất nhằm xây dựng các bộ sưu tập đẳng cấp thế giới. Trong cả hai trường hợp, quỹ thực tế là vô hạn, nhưng vẫn chưa có cảm quan cố định về lịch sử nghệ thuật hoặc về vai trò của bảo tàng. Maneker gợi ý rằng việc sao chép các mô hình phương Tây có thể chỉ mất một lần. “Không có cái gọi là lý tưởng thuần túy về một bảo tàng bách khoa vĩ đại,” ông nói. “Ngay cả bảo tàng Louvre và tòa nhà Met cũng là sản phẩm của thời đại họ và một số may mắn nhất định.” Nếu đế chế bảo tàng của Liu muốn trở nên vĩ đại, ông nói, “nó cần phải thu hút các kết nối, lớn hơn tổng các bộ phận của nó, kể một câu chuyện”.
Các bảo tàng của Liu cũng phải đối mặt với những thách thức khác. Mọi người tôi đã nói chuyện đều đề cập đến tính bền vững tài chính. Hoạt động quyên tiền chưa được tổ chức nhiều ở Trung Quốc — cho đến gần đây, không có khích lệ về quyên góp cho các tổ chức phi lợi nhuận — và mặc dù chính phủ đôi khi cung cấp ngân quỹ để xây dựng, nhưng không đóng góp gì vào chi phí hoạt động. Liu đã nói với tôi rằng ông hy vọng các Bảo tàng Long sẽ là một nét đặc trưng lâu dài của cảnh quan văn hóa Trung Quốc, nhưng sự biến động của thị trường chứng khoán trong nước khiến người ta nghi ngờ về tính lâu dài của bất cứ thứ gì được xây dựng trên khối tài sản riêng.
Một số lớn người Trung Quốc giàu có, Liu trong số họ, gần đây đã chiếm lĩnh thị trường nghệ thuật châu Á- phần lớn trong số đó đã bị phương Tây cướp đoạt, (UNESCO ước tính rằng 1,6 triệu cổ vật Trung Quốc đã rời khỏi đất nước bất hợp pháp trong thế kỷ 19 và 20). Chính phủ đã tích cực trong việc yêu cầu trao trả và nhiều nhà sưu tập Trung Quốc coi đó là nghĩa vụ của họ với quốc gia để mang về những tạo tác quan trọng. Việc mua của Liu phù hợp với xu hướng này, nhưng trong các chủ đề khác, ông cẩn thận không bày tỏ sự bất bình về việc mất di sản. “Khi chúng ta còn trẻ, chúng ta được giáo huấn để tin rằng những người nước ngoài đã đánh cắp của chúng ta, nhưng có lẽ đó không phải cái nhìn toàn cảnh,” ông nói với tôi. “Bất cứ thứ gì của chúng ta mà chúng đã lấy, chúng ta luôn có thể giành lại nó vào một ngày nào đó. Quy luật thị trường luôn như vậy”.
Nhiều nhà sưu tập ẩn danh các giao dịch của họ, nhưng Liu đã công bố thông tin về việc mua lại của mình, điều mà ngay cả một số bạn bè thân thiết của ông lúc đầu cũng khó chịu. Zhu Shaoliang, một nhà sưu tập cổ vật nổi tiếng của Trung Quốc, nói với tôi rằng khi ông gặp Liu, vào năm 2009, trong một cuộc đấu giá, ông nghĩ rằng Liu đã “khoe khoang gây hấn”. Zhu tiếp tục, “Ông ấy đã đưa ra những tuyên bố ngông cuồng về nghệ thuật cổ đại của Trung Quốc, và điều đó khiến tôi rất tức giận. Tôi nghĩ, người này thật là vô giáo dục!” Nhưng cuối cùng Zhu và Liu đã trở thành bạn, và trong nhiều năm, Zhu đã tư vấn cho Liu về việc mua các tác phẩm; vào năm 2014, ông đã xác minh tính xác thực của một cuộn tranh trong bộ sưu tập của Liu bị nghi là giả mạo. “Phải mất một thời gian để làm quen với ông ấy, nhưng Liu học hỏi rất nhanh, ông rất quyết đoán và táo bạo,” Zhu nói với tôi. “Theo một cách nào đó, ông ấy mua nghệ thuật như cách tiến hành kinh doanh.”
Cung cách của Liu đối với việc điều hành một bảo tàng là khác thường và nó gây khó chịu cho nhiều người trong giới nghệ thuật. Các sắp xếp an ninh mở rộng không thỏa đáng cho một bộ sưu tập có giá trị như vậy, và các hoạt động quan trọng khác ở hầu hết các bảo tàng, chẳng hạn như PR, đều không tồn tại. “Họ không thích điều đó vì họ nghĩ điều đó là không cần thiết,” Jia Wei, người đã chủ trì các cuộc đấu giá, từng làm việc với Wang Wei, vợ của Liu, nói với tôi. “Cả hai đều muốn tự mình làm mọi thứ.”
Alexandra Munroe, người đứng đầu bộ phận Nghệ thuật Châu Á tại Bảo tàng Guggenheim, đã nhiều lần đến thăm Bảo tàng Long và bị sốc bởi những gì cô cho là không đủ chuyên nghiệp. “Họ đang thiếu những nguyên tắc cơ bản,” cô ấy nói với tôi. Đi dạo qua khu vực cổ vật của Bảo tàng Long phía Tây, cô lưu ý rằng những sợi dây vải để buộc các cuộn tranh khi chúng được cất giữ, lại được để lại khi chúng được trưng bày. “Tương tự như việc bạn vào một bảo tàng và thấy một van Gogh treo ngược,” cô nói.
Chiếc bát họa tiết con gà từng được vua Càn Long sử dụng, đạt 36 triệu USD tại Sotheby’s Hong Kong.
Liu hay gây một ấn tượng về sự ung dung thái quá. Năm 2014, ông trả hơn 36 triệu USD cho một chiếc bát thế kỷ 15, trang trí họa tiết con gà, từng thuộc sở hữu của vua Càn Long. Ông công khai uống trà bằng chiếc bát đó, gây nên tai tiếng, củng cố cái tên mình như một kẻ lập dị táo tợn. “Hoàng đế Càn Long đã dùng nó; bây giờ tôi dùng nó,” ông giải thích, “Tôi muốn truyền tải tinh thần của ông.” Năm tiếp theo, trong một căn phòng khách sạn ở New York, ông ăn mừng việc mua một bức tượng bằng đồng Tây Tạng thế kỷ 12 với giá 5 triệu USD bằng cách cởi đồ, bắt chước tư thế tòa sen của bức tượng, đăng những bức ảnh về bức tượng và chính mình trên phương tiện truyền thông xã hội.
Vào đêm cuối cùng của tôi ở Thượng Hải, tôi đã cùng Leo Xu và một vài người bạn của ông đến nơi mà họ mô tả là “buổi khai mạc nghệ thuật hấp dẫn nhất của mùa này”. Chúng tôi lên một chiếc Uber và đi về phía ánh đèn neon trung tâm thương mại của thành phố. Chiếc xe tấp vào trước sân hình trăng lưỡi liềm đầy những biển hiệu không gợi ý ngay đến nghệ thuật: Burberry, Bally, Dolce & Gabbana. Xung quanh chu vi sân là các cửa hàng quà tặng cao cấp, với nhân viên mặc tuxedo. Trong khu giếng trời trung tâm, những món đồ trang sức cầu kỳ nằm trên đĩa bạc bên dưới vòm kính. Không rõ chúng được trưng bày hay để bán.
K11, Hong Kong. Nguồn: Vn Trip.
Địa điểm khai mạc vào năm 2013 được gọi là K11 với mục đích kết hợp chức năng của bảo tàng nghệ thuật và trung tâm mua sắm. Trong không gian nghệ thuật từ sân trong xuống tầng dưới, tôi lang thang qua các phòng trưng bày tranh, trình diễn và sắp đặt của năm mươi lăm nghệ sĩ trẻ. Bên cạnh mỗi tác phẩm là một mã QR, bạn có thể quét mã này bằng điện thoại của mình để nhận được những chia sẻ của nghệ sĩ. Những người phục vụ đi lại xung quanh, âm thầm phân phát và thu thập các hướng dẫn. Các phòng trưng bày đông đúc hơn nhiều so với những phòng trưng bày tôi đã thấy ở Bảo tàng Long. Trong một căn phòng, mọi người tụ tập quanh một người mặc áo bóng rổ màu đỏ. Hóa ra là một bức tượng của ngôi sao bóng rổ Diêu Minh sinh ra ở Thượng Hải, bị thu nhỏ lại còn khoảng 5 feet. (Diêu Minh cao 7 feet rưỡi.) Tôi đã quét mã QR và biết rằng nghệ sĩ đã hy vọng rằng việc thu nhỏ người khổng lồ nổi tiếng nhất Trung Quốc sẽ “chế nhạo thực tế và quyền lực”.
Một người đàn ông trẻ tuổi mặc quần thể thao và áo khoác lông lạc đà ung dung bước vào, xung quanh là các trợ lý cầm kẹp và iPad. Leo Xu huých tôi: “Đó là Adrian Cheng, ông chủ.” Cheng ba mươi bảy tuổi và xuất thân từ một gia đình bất động sản ở Hồng Kông với tài sản khổng lồ trên khắp Trung Quốc. Được đào tạo tại Taft và Harvard, Cheng dành thời gian di chuyển giữa Hồng Kông và đại lục, thăm châu Âu mỗi tháng và New York hai lần một năm. Anh mô tả ý tưởng về K11 với tôi một cách trôi chảy. “Ở Trung Quốc, mọi người không đến bảo tàng,” anh nói. “Họ đi mua sắm. Người Trung Quốc yêu thích sự xa hoa. Nhưng khái niệm về sự xa hoa ở đây đang phát triển tại đại lục. Nó từng là những chiếc xe hơi nhanh và quần áo thiết kế. Bây giờ trọng tâm đang chuyển sang văn hóa”. Là một chiến lược kinh doanh, việc sử dụng nghệ thuật để thu hút những khách hàng tò mò dường như đang phát huy tác dụng. Philip Tinari, một giám tuyển người Mỹ, người chỉ đạo một trung tâm nghệ thuật đương đại ở Bắc Kinh, đã nói với tôi về một triển lãm K11 Monet vào năm 2014. “Các dòng người xếp hàng vòng quanh khu nhà, bởi vì Monet là một trong năm nghệ sĩ phương Tây mà người Trung Quốc đã từng nghe nói đến,” ông nói. “Khi mọi người chán xếp hàng, họ làm gì? Họ mua sắm. Thật thông minh.”
Ở giữa một căn phòng tại K11, có một bức tường trắng trơn, được bảo vệ bởi một nhân viên mặc đồng phục. Bên cạnh một khe hở trên tường là một nhãn có nội dung “Vui lòng đưa một đồng [tiền xu] nhân dân tệ vào”. Ở phía bên kia bức tường là một máy rút tiền có hướng dẫn rút tờ [tiền giấy] một nhân dân tệ. Một hàng những khách đến thăm đã đẩy tiền xu vào và kêu lên khi các tờ tiền được đưa ra. Đó là tác phẩm ‘Cơ hội quá khứ’ của Liu Chuang, một nghệ sĩ trẻ được đại diện bởi phòng trưng bày của Leo Xu. Xu giải thích rằng nhiều máy bán hàng tự động ở Thượng Hải phân phối tiền xu nhưng tài xế taxi và những người bán hàng khác thích tiền giấy hơn: “Họ sẽ chửi bạn bất cứ khi nào bạn đưa họ một đồng xu”. Tính biểu tượng là không thể tránh khỏi. Ở giữa sự kết hợp giữa văn hóa và thương mại của K11 là một tác phẩm nghệ thuật đổi tiền thành tiền, không khiến ai giàu hơn mà tất cả mọi người đều cảm thấy tốt hơn.
Trời đã tối, và đám đông đã thưa dần. Tôi bắt đầu nói chuyện với người phục vụ, người này nói với tôi rằng cô ấy và chồng đã chuyển đến Thượng Hải sáu năm trước đó để tìm việc. Cô ấy chưa bao giờ đến bảo tàng cho đến khi bắt đầu làm việc ở một bảo tàng. “Tôi đã đứng đây trao tiền trong ba giờ và tôi vẫn chưa nhận được thứ này!” cô nói, cười. Xu lấy một đồng xu từ trong túi và nói, “Cử chỉ nhỏ bé này, mà hầu hết mọi người cho là hoàn toàn không có ý nghĩa gì, nói lên điều gì đó về xu hướng kinh tế Trung Quốc trong vài thập kỷ qua. Nó cho thấy trong quá trình thay đổi có những cơ hội lớn nhỏ như thế nào. Và, một khi bạn chuyển đổi thứ gì đó sang thứ khác, bạn thường không thể quay lại”. Xu nhét đồng tiền của mình vào khe và khi một tờ Nhân dân tệ xuất hiện, ông ra hiệu cho người phụ nữ giữ nó.
Xu và những người bạn của ông hy vọng rằng Liu và vợ, những người biết Cheng và thường xuyên tham gia các buổi khai mạc nghệ thuật ở Thượng Hải, có thể xuất hiện. Nhưng họ đang ở Hồng Kông. Sau đó, Liu đã đăng lên WeChat bức ảnh chụp một chứng chỉ cổ phiếu từ những ngày đầu của thị trường chứng khoán Thượng Hải. Bên dưới, ông viết rằng ông đã để lẫn mất một hộp giấy chứng nhận này khi chuyển nhà. “Chắc hẳn ai đó đã thấy chúng đáng để lưu giữ, bởi vì một nhà đấu giá ở Thượng Hải mới bắt đầu bán chúng trong năm nay,” ông viết. “Tôi vẫn có thể thấy địa chỉ, chữ viết tay của mình và những nơi tôi đã xóa lỗi chính tả.” Trong một bài đăng khác, ông hài lòng lưu ý: “Hôm nay, một vài hộp trong số đó sẽ có giá khá cao”. Trong thị trường nghệ thuật, những di sản về sự nổi lên của Liu đang trở thành một món hàng.
Nguồn: The New Yorker, Financial Times, Christie’s, Sotheby’s
Lược dịch bởi Viet Art View
